Σπάρτη

sparti Η Σπάρτη είναι πόλη της Πελοποννήσου και πρωτεύουσα του νομού Λακωνίας της Ελλάδας.

Η σημερινή Σπάρτη είναι χτισμένη νότια από το κέντρο της αρχαίας ομώνυμης πόλης, κοντά στη δεξιά όχθη του ποταμού Ευρώτα. Η πεδιάδα που απλώνεται γύρω της είναι καταπράσινη από ελιές, πορτοκαλιές, λεμονιές, μουριές και άλλα δέντρα. Στα νοτιοδυτικά υψώνεται το όρος Ταΰγετος με τις πανύψηλες κορυφές και την άγρια ομορφιά του. Στα ανατολικά της πόλης βρίσκεται η οροσειρά του Πάρνωνα, που είναι κατάφυτη από έλατα και άλλα δέντρα.

Η πόλη επανιδρύθηκε μετά την απελευθέρωση της χώρας το 1834, ύστερα από απόφαση του βασιλιά Όθωνα και σε επίσημη τελετή την 1 Ιανουαρίου 1857 έγινε η εγκαθίδρυση των αρχών από το Μυστρά στη νέα πόλη, που ήταν και η πρώτη στην Ελλάδα που χαράχθηκε με πολεοδομικό σχέδιο. Έχει πλατείες και δεντροφυτεμένους δρόμους, μεγάλες πλατείες, νεοκλασικές οικοδομές και πλούσια ύδρευση.

Το ένδοξο παρελθόν της και η κοντινή απόσταση από τον πολυθρύλητο Μυστρά τραβούν την προσοχή πολλών επισκεπτών - τουριστών με προσεγγίσεις κρουαζιερόπλοιων στο Γύθειο. Από την αρχαία Σπάρτη σώζονται λείψανα από τους ναούς της Ορθίας Αρτέμιδος, της Χαλκιοίκου Αθηνάς, του Καρνείου Απόλλωνα, καθώς και θέατρο της ρωμαϊκής εποχής.

Αποτελεί το οικονομικό και εμπορικό κέντρο του νομού. Έχει αξιόλογο Αρχαιολογικό Μουσείο και Μουσείο Ελιάς και Ελληνικού Λαδιού καθώς και το Μουσείο της Νεότερης Σπάρτης. Είναι η μόνη πόλη πρωτεύουσα νομού της Πελοποννήσου που δε συνδέεται με σιδηροδρομικό δίκτυο (αν και είχε προβλεφθεί τέτοια σύνδεση τον 19ο αιώνα). Επικοινωνεί όμως οδικά με την Καλαμάτα και την Τρίπολη, ενώ διαθέτει και μικρό αεροδρόμιο.

Πληθυσμός: 2011: 16.239

Ιστορία
Αρχαία Ιστορία

Η περιοχή έχει μακραίωνη ιστορία τόσο στην Αρχαιότητα, όσο και στο Μεσαίωνα και τη Νεώτερη Εποχή. Η Σπάρτη και η Λακωνία αναφέρονται από την ελληνική μυθολογία. Αναφέρεται και από τον Όμηρο στα έπη του, την Ιλιάδα και την Οδύσσεια ως ένα από τα ισχυρότερα μυκηναϊκά βασίλεια και έδρα του Μενελάου, αδερφού του βασιλιά Αγαμέμνονα των Μυκηνών την περίοδο πριν τον Τρωικό Πόλεμο. Περίπου το 1100 π.Χ. και μετά την κατάρρευση του μυκηναϊκού πολιτισμού στην περιοχή εγκαθίστανται Δωριείς, ένα διαφορετικό ελληνικό φύλο προερχόμενο από τη Στερεά Ελλάδα. Σταδιακά οι Σπαρτιάτες ενώνονται κάτω από δύο βασιλικές οικογένειες, τους Αγιάδες και τους Ευρυπωντίδες και αρχίζουν να επεκτείνονται στις γύρω περιοχές δημιουργώντας κοινωνικές τάξεις, τους ομοίους, τους περιοίκους και τους είλωτες και κατά τον 7ο αιώνα π.Χ. συγκροτούν τη γνωστή, σύμφωνα με τους νόμους του Λυκούργου, κοινωνία τους. Αφού υποτάξουν το μεγαλύτερο μέρος της Λακωνίας θα επεκταθούν στη Μεσσηνία και την Αρκαδία και θα νικήσουν το Άργος. Θα καταφέρουν να υποτάξουν τη Μεσσηνία και μέρος της Αρκαδίας και θα συνάψουν αρκετές συμμαχίες, με πρώτη σύμμαχό τους την Τεγέα. Όλα αυτά μέχρι τον 5ο αιώνα π.Χ..

Στους Περσικούς πολέμους οι Σπαρτιάτες δε θα πάρουν μέρος στη μάχη του Μαραθώνα, αλλά η θυσία των 300 του Λεωνίδα και των 700 Θεσπιέων στο στενό των Θερμοπυλών το 480 π.Χ. θα γινόταν το συγκλονιστικότερο γεγονός αυτής της περιόδου, καθώς οι Σπαρτιάτες έπεσαν υπακούοντας στον άγραφο νόμο που όριζε ότι δεν έπρεπε να εγκαταλείψουν το πεδίο της μάχης.

Μετά τη νικηφόρα για τους Έλληνες μάχη των Πλαταιών, ζητήθηκε από τη Σπάρτη να αναλάβει επιθετικό πόλεμο στη Μικρά Ασία κατά των Περσών αλλά αρνήθηκε. Αυτή την ευκαιρία άρπαξε η Αθήνα που δημιούργησε την Α' Αθηναϊκή Συμμαχία και συνέχισε τον πόλεμο κατά των Περσών στη Μικρά Ασία και την Κύπρο ως το 451 π.Χ.. Η Αθήνα ισχυροποιήθηκε τόσο πολύ κάτω από την ηγεσία του Περικλή που η Σπάρτη φοβήθηκε και αποφάσισε με την Πελοποννησιακή Συμμαχία να της κηρύξει τον πόλεμο. Αυτός ονομάστηκε Πελοποννησιακός Πόλεμος από τον ιστορικό Θουκυδίδη και ήταν ιδιαίτερα σκληρός. Διήρκεσε από το 431 ως το 404 π.Χ. και τελείωσε με συντριπτική νίκη των Πελοποννησίων. Μετά από αυτόν τον πόλεμο υπήρχε η ελπίδα ότι η Σπάρτη θα κυβερνούσε δίκαια την Ελλάδα, αλλά αυτή εγκατέστησε ηγεμονία που δυσαρέστησε όλους και οδήγησε σε δύο πολέμους, τον Βοιωτικό πόλεμο ή Κορινθιακό το 396-387 π.Χ. και τον πόλεμο με τη Θήβα. Στη μάχη των Λεύκτρων το 371 π.Χ. ο σπαρτιάτικος στρατός ηττήθηκε κατά κράτος από τους Θηβαίους που είχαν επικεφαλής τους Επαμεινώνδα και Πελοπίδα. Το 362 π.Χ. στη μάχη της Μαντινείας ο ενωμένος στρατός της Σπάρτης, της Αθήνας και των συμμάχων τους ηττήθηκε ξανά από τη Θήβα και τους δικούς της συμμάχους και παραλίγο να καταληφθεί από τους Θηβαίους. Αυτό που την έσωσε ήταν η καχυποψία των Θηβαίων για κάποιους Αρκάδες συμμάχους τους, πράγμα που τους έκανε να μην κατακτήσουν τη Σπάρτη για να μην δυναμώσουν πολύ οι Αρκάδες.

Μετά τη μάχη της Μεγαλόπολης και της Σελλασίας η Σπάρτη θα καταρρεύσει τελείως μέχρι και τη ρωμαϊκή κατάκτηση (146 π.Χ.) για πολλά χρόνια η ζωή στη Σπάρτη συνεχίστηκε χωρίς σημαντικές αλλαγές και διαφοροποιήσεις. οι Σπαρτιάτες, ανδρείοι και υπερήφανοι, άφησαν ένα υπόδειγμα γενναιότητας, μοναδικό στον κόσμο

Μεσαίωνας
Σε αντίθεση με άλλες πόλεις της Λακωνίας οι οποίες εγκαταλείφθηκαν τον 4ο αιώνα μ.Χ., τόσο η Σπάρτη όσο και το Γύθειο συνέχισαν να κατοικούνται, παρά τους σεισμούς (όπως αυτός του 365), τις επιδρομές Γότθων το 395 υπό τον Αλάριχο και Βανδάλων το 468 υπό τον Γιζέριχο και την επιδημία πανώλης το 541-43. Προς το τέλος της βασιλείας του Ιουστινιανού όμως η πόλη ερημώνει, αν και είναι πιθανό η ακρόπολη να συνέχισε να χρησιμοποιείται.

Στο Χρονικό της Μονεμβασιάς αναφέρεται ότι οι κάτοικοι της Σπάρτης εγκατέλειψαν την περιοχή για μία πιο ασφαλή τοποθεσία, τη Μονεμβασιά, ενώ άλλοι εγκαταστάθηκαν στη Σικελία, μετά από μια σλαβική επιδρομή το 587-588 μ.Χ.. Παρόλα αυτά θεωρείται πλέον απίθανο ότι μια εισβολή προκάλεσε τη φυγή των κατοίκων στη Μονεμβασία και στη Σικελία. Η ίδια η Μονεμβασιά είχε αρχίσει να κατασκευάζεται κατά την εποχή του Ιουστινιανού. Η τοποθεσία της Σπάρτης κρίθηκε ανεπαρκώς οχυρή και επιρρεπής σε μακροχρόνιους αποκλεισμούς λόγω της μεγάλης απόστασής της από το λιμάνι, ενώ με τη μετακίνηση της πρωτεύουσας στην Κωνσταντινούπολη, τα πλοία από το Γύθειο έπρεπε να παραπλέουν πλέον το ακρωτήριο Μαλέας.

Εκείνη την περίοδο αρκετοί Σλάβοι εγκαταστάθηκαν στην περιοχή. Η κεντρική εξουσία της Κωνσταντινούπολης δεν έδινε μεγάλη σημασία σε μία μικρή περιοχή του θέματος Πελοποννήσου και κάποιες σλαβικές φυλές στα ορεινά, όπως οι Μηλιγγοί, κατάφεραν να παραμείνουν ανεξέλεγκτες μέχρι την έλευση των Φράγκων. Περίπου στα 970, και μέχρι το θάνατό του, έδρασε στην περιοχή ο όσιος Νίκων ο "Μετανοείτε".

Το 1205 με την άφιξη στην περιοχή των σταυροφόρων της Δ' Σταυροφορίας πολλοί τοπικοί άρχοντες, που είχαν ανεξαρτητοποιηθεί από την Κωνσταντινούπολη καιρό πριν, συντάχθηκαν με τους Φράγκους, ενώ άλλοι τους αντιστάθηκαν. Τις τύχες του τόπου καθορίζει μία τοπική αρχοντική οικογένεια, οι Χαμάρετοι. Η Λακεδαιμονία έπεσε στα χέρια των Φράγκων μετά από πενθήμερη πολιορκία τo 1210. Το 1249 ο Γουλιέλμος Β΄ Βιλλεαρδουίνος έκτισε ένα κάστρο πάνω σε μία βουνοκορφή του Ταϋγέτου, το Μυστρά ή Μυζηθρά. Ο Βιλλαρδουίνος αιχμαλωτίστηκε το 1259 στη μάχη της Πελαγονίας από τους Βυζαντινούς και για να αφεθεί ελεύθερος αναγκάστηκε να τους παραδώσει 3 κάστρα, μέσα σε αυτά και το Μυστρά. Μέχρι το 1265 οι κάτοικοι της Λακεδαιμονίας την είχαν εγκαταλείψει και είχαν εγκατασταθεί ομαδικά στο Μυστρά για περισσότερη ασφάλεια. Οι Βυζαντινοί ίδρυσαν το Δεσποτάτο του Μορέως, με έδρα το Μυστρά κατά το πρότυπο του Δεσποτάτου Ηπείρου και χρησιμοποίησαν τη Λακωνία ως βάση για την ανακατάληψη της Πελοποννήσου. Η Πελοπόννησος τελικά περιήλθε στην εξουσία τους (εκτός από λίγα κάστρα) το 1430, αλλά το 1460 υποτάχθηκε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Νεότερη Εποχή

Στη νεότερη εποχή η Λακωνία θα εξεγερθεί αρκετές φορές μαζί με άλλες περιοχές εναντίον των Τούρκων αλλά χωρίς αποτέλεσμα, καθώς οι Τούρκοι θα καταφέρνουν ως το 1800 να νικούν και τους Έλληνες και τους Βενετούς. Το 1821 η περιοχή θα εξεγερθεί με τη βοήθεια των πάντα ανυπότακτων Μανιατών. Ως το 1828 θα καταφέρουν να καταλάβουν τα κάστρα της περιοχής και να αντιμετωπίσουν τον Ιμπραήμ. Στις 20 Οκτωβρίου του 1834 αποφασίζεται από την αντιβασιλεία του Όθωνα η οικοδόμηση της πόλης της Σπάρτης στην αρχαία της θέση. Τα σχέδια της πόλης έκανε ο Βαυαρός Friedrich Stauffert, με βάση τις αρχές του νεοκλασικού πολεοδομικού σχεδιασμού που επικρατούσαν τότε στην Ευρώπη. Το κύριο χαρακτηριστικό τους είναι τα συμμετρικά οικοδομικά τετράγωνα, τα οποία συγκλίνουν προς την ακρόπολη της αρχαίας Σπάρτης και την περιβάλλουν εν μέρει. Ο σχεδιασμός αυτός αφορούσε μια πόλη 100.000 κατοίκων. Η Σπάρτη και γενικότερα η Λακωνία ακολούθησε αργότερα τις τύχες της υπόλοιπης Ελλάδας μέσα από τα πρώτα χρόνια της ανεξαρτησίας.

Παρότι τα σχέδια της οθωνικής περιόδου δεν ακολουθήθηκαν πιστά, η Σπάρτη παραμένει και σήμερα μια πόλη που διακρίνεται για την καλή ρυμοτομία της, τους δενδροφυτεμένους φαρδείς δρόμους, τα πάρκα και τις μεγάλες πλατείες της, καθώς και για τα πολλά παλιά κτήρια που διατηρούνται σε άριστη κατάσταση.

Κατά τη δεκαετία του 1930, με την ασφαλτόστρωση των κεντρικών δρόμων και την κατασκευή του δικτύου ύδρευσης, διαμορφώθηκε σε σύγχρονο αστικό κέντρο. Σήμερα η Σπάρτη διαθέτει όλα τα χαρακτηριστικά μιας επαρχιακής πόλης που η βασική της οικονομία στηρίζεται στην αγροτική παραγωγή, στη μεταποίηση αυτής της παραγωγής και στον τουρισμό. Αποτελεί οικονομικό, διοικητικό και πολιτιστικό κέντρο του νομού Λακωνίας.

Τριτοβάθμια Εκπαίδευση
Στη Σπάρτη λειτουργούν τα παρακάτω Τμήματα του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, σύμφωνα με τον νόμο 4610/19 (ΦΕΚ 70 Α. 7-5-2019).

•Τμήμα Φυσικοθεραπείας.

•Τμήμα Οργάνωσης και Διαχείρισης Αθλητισμού.

•Τμήμα Ψηφιακών Συστημάτων (Μέχρι το ακαδημαϊκό έτος 2018- 2019 λειτουργούσε ως Τμημα Μηχανικών Πληροφορικής ΤΕ του ΤΕΙ Πελοποννήσου).

Πληθυσμός
Ιστορική εξέλιξη πληθυσμού
Έτος Πληθ. ±%
1856 1.634 —
1861 2.024 +23.9%
1870 2.699 +33.3%
1879 4.366 +61.8%
1889 4.896 +12.1%
1896 5.377 +9.8%
1907 5.439 +1.2%
1920 5.243 −3.6%
1928 6.596 +25.8%
1940 8.588 +30.2%
1951 9.596 +11.7%
1961 11.153 +16.2%
1971 10.910 −2.2%
1981 11.960 +9.6%
1991 14.259 +19.2%
2001 15.673 +9.9%
2011 16.239 +3.6%
Η πληθυσμιακή εξέλιξη της Σπάρτης υπήρξε γοργή. Οι πρώτοι οικιστές της νέας πόλης κατέβηκαν από τον Μυστρά και ήταν μόλις 130 το 1840. Το 1861 η πόλη είχε 2.699 κατοίκους, το 1880 3.600 και στις αρχές του 20ού αι. είχε φτάσει τους 6.000.

Κλίμα
Η Σπάρτη έχει μεσογειακό κλίμα με ήπιους χειμώνες και εξαιρετικά θερμά καλοκαίρια. Το καλοκαίρι σημειώνει τις υψηλότερες μέσες μέγιστες θερμοκρασίες στην Ελλάδα λόγω της γεωγραφικής της θέσης η οποία είναι μακριά από τη θάλασσα και κοντά στον Ταΰγετο και Πάρνωνα [1]. Τον Ιούλιο του 2012 σύμφωνα με τον σταθμό του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών είχε μέση μέγιστη θερμοκρασία 38.3°C σημειώνοντας έτσι την υψηλότερη μηνιαία μέση μέγιστη θερμοκρασία που έχει καταγραφεί στην Ελλάδα ως σήμερα.

Κλιματικά δεδομένα Σπάρτης (2010–2019)
Μήνας Ιαν Φεβ Μάρ Απρ Μάι Ιούν Ιούλ Αύγ Σεπ Οκτ Νοε Δεκ Έτος
Μέση Μέγιστη °C (°F) 14.0 15.7 18.7 23.2 27.5 32.5 35.6 35.9 31.4 25.1 20.0 15.7 24,61
Μέση Μηνιαία °C (°F) 8.6 10.0 12.4 15.7 19.9 24.7 27.5 27.7 23.4 18.4 13.9 9.7 17,66
Μέση Ελάχιστη °C (°F) 3.1 4.3 6.1 8.1 12.3 16.8 19.3 19.5 16.3 11.7 7.7 3.7 10,74
Βροχόπτωση mm (ίντσες) 143 102 60 32 23 35 14 14 56 55 84 86 704
Πηγή: Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών

Περιβάλλον
Η πεδιάδα που απλώνεται γύρω από τη Σπάρτη είναι καταπράσινη από ελιές, πορτοκαλιές, λεμονιές, μουριές και άλλα δέντρα. Στα νοτιοδυτικά υψώνεται το όρος Ταΰγετος με τις πανύψηλες κορυφές και την άγρια ομορφιά του. Στα ανατολικά της πόλης βρίσκεται η οροσειρά του Πάρνωνα, που είναι κατάφυτη από έλατα και άλλα δέντρα.

Αξιοθέατα
Η αρχαία ακρόπολη

Η οικοδόμηση της σύγχρονης πόλης πάνω στη θέση της αρχαίας Σπάρτης, οι φυσικές καταστροφές (κυρίως ο σεισμός του 4ου αι. μ.Χ.) και οι επιδρομές (κυρίως των Γότθων, το 394) δεν άφησαν πολλά ίχνη που να τη θυμίζουν. Έτσι σήμερα, τα αρχαιολογικά ευρήματα της Σπάρτης είναι δυσανάλογα μικρά σε σχέση με την αίγλη και την ισχύ που είχε η πόλη κατά την αρχαιότητα και τους ύστερους ρωμαϊκούς χρόνους. Τα περισσότερα ευρήματα συναντώνται στην ακρόπολη της αρχαίας Σπάρτης, ένα χαμηλό και πλατύ λόφο, που αποτελούσε το πολιτικό, θρησκευτικό και οικονομικό κέντρο της αρχαίας πόλης.

Στη βορειοδυτική πλαγιά της αρχαίας ακρόπολης, οι ανασκαφές της Αγγλικής Αρχαιολογικής Σχολής έφεραν στο φως τμήματα από το ιερό της πολιούχου ή Χαλκιοίκου Αθηνάς, το σημαντικότερο ιερό της αρχαίας Σπάρτης. Ονομαζόταν έτσι γιατί οι εσωτερικοί του τοίχοι ήταν καλυμμένοι με φύλλα χαλκού, που έφεραν ανάγλυφες παραστάσεις. Η θέση αυτή ήταν λατρευτικός χώρος από τα γεωμετρικά ως τα ρωμαϊκά χρόνια. Αρχικά είχε δημιουργηθεί τέμενος με βωμό και κατά τον 6ο αι. π.Χ. οικοδομήθηκε μικρός ναός με περίβολο, ο οποίος στέγασε το άγαλμα της πολιούχου Αθηνάς. Στο χώρο του ιερού γίνονταν δημόσιες συγκεντρώσεις, παρελάσεις και ιππικοί αγώνες.

Στη νοτιοδυτική πλευρά του λόφου της ακρόπολης, κάτω από το ιερό της Αθηνάς, οι ανασκαφές της Αγγλικής Αρχαιολογικής Σχολής έφεραν στο φως τμήματα μεγάλου ρωμαϊκού θεάτρου, χωρητικότητας 16.000 θεατών, το οποίο ήταν σε χρήση έως το τέλος του 4ου αι. μ.Χ. Πρόκειται για το τρίτο σε μέγεθος και ένα από τα πιο εντυπωσιακά θεατρικά οικοδομήματα του αρχαίου κόσμου.

Το θέατρο είχε δύο μέρη: το κυρίως θέατρο στο κάτω τμήμα, με τριάντα σειρές εδωλίων, και το επιθέατρο, με άλλες δεκαεπτά σειρές. Το κοίλο -το συνολικό άνοιγμα του οποίου φτάνει τα 140 μ.- είναι κατασκευασμένο από λευκό μάρμαρο και χρονολογείται γύρω στο 30 π.Χ.-20 π.Χ. Η κατασκευή του στηρίχτηκε όχι μόνο στα φυσικά χαρακτηριστικά του εδάφους, αλλά και στις εργασίες που έγιναν με την κατασκευή των αναλημματικών τοίχων. Στην κορυφή του κοίλου είχε κατασκευαστεί προστώο προς το ιερό της Χαλκιοίκου Αθηνάς ή περιμετρική στοά για την προστασία των θεατών.

Το δάπεδο της πεταλόσχημης ορχήστρας, η οποία έχει διάμετρο 25 μ., ήταν στρωμένο με μαρμάρινες πλάκες, εναλλάξ άσπρες και κόκκινες. Σημαντικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι τιμητικές επιγραφές στην ανατολική πάροδο.

Στην ακρόπολη έχει αποκαλυφθεί από την αρχαιολογική σκαπάνη και ένα κυκλικό οικοδόμημα. Πρόκειται για έναν αναλημματικό τοίχο που περιβάλλει ένα φυσικό έξαρμα του λόφου. Αρκετοί το ταυτίζουν με τη Σκιάδα, στην οποία πραγματοποιούνταν οι συγκεντρώσεις του λαού, ενώ άλλοι με το Γάσηπτον (ιερό της Γης).

Δίπλα στο θέατρο και το ιερό της Χαλκιοίκου Αθηνάς, σώζονται τα ερείπια της μεγάλης Βασιλικής του Σωτήρος Χριστού. Σύμφωνα με την παράδοση, η ανέγερσή της αποδίδεται στον όσιο Νίκωνα τον Μετανοείτε. Πρόκειται όμως για πρώιμη βυζαντινή εκκλησία του 7ου αι. μ.Χ., από την οποία, όπως συνέβαινε με τους ναούς της περιόδου εκείνης, απουσιάζει το τέμπλο που χωρίζει το ιερό από τον κυρίως ναό. Ο νάρθηκας, το παρεκκλήσιο, το καμπαναριό και μια σειρά άλλα κτίσματα αποτελούν μεταγενέστερες προσθήκες. Ο ναός λειτούργησε για πολλούς αιώνες ως μητρόπολη της Λακεδαιμονίας.

Στα κράσπεδα του λόφου της ακρόπολης, πίσω από το εθνικό στάδιο της πόλης, έχουν αποκαλυφθεί λείψανα τείχους των ύστερων ρωμαϊκών χρόνων (τέλη 4ου αι. μ.Χ.). Η καταστροφή της Σπάρτης από τον σεισμό του 375 και η απειλή των γοτθικών επιδρομών ώθησαν τους κατοίκους να κατασκευάσουν ένα ψηλό τείχος, το οποίο περιέκλειε μόνο τη ρωμαϊκή ακρόπολη. Το τείχος αυτό έπαιξε καθοριστικό ρόλο στους επόμενους αιώνες των βαρβαρικών επιδρομών.

Ο "τάφος του Λεωνίδα"
Στις παρυφές της ακρόπολης της Σπάρτης και στα βόρεια όρια της σημερινής πόλης, σώζονται τα ερείπια ενός ιδιόμορφου ναόσχημου οικοδομήματος, του Λεωνιδαίου (5ου αι. π.Χ.). Είναι χτισμένο με μεγάλους πωρόλιθους και χωρίζεται σε δύο θαλάμους. Η τοπική παράδοση θεωρεί ότι είναι ο τάφος του Λεωνίδα, ωστόσο είναι γνωστό ότι τα οστά του μεταφέρθηκαν από τις Θερμοπύλες και τάφηκαν βορειότερα, κοντά στο θέατρο. Σύμφωνα με ορισμένες ενδείξεις, ταυτίζεται με το ναό του Κάρνειου Απόλλωνα.

Στην ίδια περιοχή, στο τέρμα της λεωφόρου Κ. Παλαιολόγου και μπροστά από το εθνικό στάδιο, υπάρχει επιβλητικό άγαλμα του Λεωνίδα, έργο του Βάσου Φαληρέα, που αποτελεί σήμα κατατεθέν της πόλης.

Το ιερό της Ορθίας Αρτέμιδος
Κύριο λήμμα: Ιερό της Ορθίας Αρτέμιδος
Ένα χιλιόμετρο ανατολικά από την αρχαία ακρόπολη και 100 μ. ανατολικά από τη γέφυρα του Ευρώτα, βρίσκεται το ιερό της Ορθίας Αρτέμιδος ή Λιμνάτιδος. Βρίσκεται στη δυτική όχθη του ποταμού, εκεί όπου βρισκόταν ο συνοικισμός των Λιμνών, και ήταν το πιο σημαντικό ιερό της Σπάρτης κατά τα ρωμαϊκά χρόνια. Οι ανασκαφές που έγιναν από την Αγγλική Αρχαιολογική Σχολή (1905-1910) αποκάλυψαν ένα μεγάλο βωμό, μήκους 24 μ. και πλάτους 7 μ., και τα θεμέλια του ιερού. Τα ευρήματα αυτά χρονολογούνται στους ρωμαϊκούς χρόνους, μια περίοδο κατά την οποία είχαν αναδιοργανωθεί οι τελετές και το ιερό είχε αποκτήσει ιδιαίτερη αίγλη.

Στη θέση αυτή δημιουργήθηκαν διαδοχικά ένα μικρό τέμενος με βωμό, από τους πρώτους Δωριείς που έφτασαν στην περιοχή (γεωμετρικοί χρόνοι), ένας ναός (μέσα 8ου αι.), που καταστράφηκε από πλημμύρα, και ένας νέος ναός (6ος αι. π.Χ.), που επίσης αντικαταστάθηκε με τα ίδια θεμέλια κατά τα ελληνιστικά χρόνια (2ος αι. π.Χ.). Το ιερό της Ορθίας Αρτέμιδος, συνεπώς, ήταν σε χρήση έως τους ρωμαϊκούς χρόνους. Μάλιστα, κατά τους χρόνους αυτούς (3ος αι. μ.Χ.) προστέθηκε μικρό θέατρο σε σχήμα πετάλου, με μεγάλους αναλημματικούς τοίχους. Έτσι, ο ναός του ιερού απέκτησε τη θέση της σκηνής, ενώ ο βωμός βρισκόταν μέσα στην ορχήστρα. Το οικοδόμημα που διαμορφώθηκε εξυπηρετούσε όχι μόνο τους Λάκωνες, αλλά και τα πλήθη των επισκεπτών που έρχονταν στη Σπάρτη για να παρακολουθήσουν τις διάσημες τελετουργίες του ιερού -ανάμεσά τους και τη διαμαστίγωση των εφήβων.

Η Ορθία Άρτεμις ήταν θεά της γονιμότητας και της αύξησης, και προστάτευε τα παιδιά και τους εφήβους. Η λατρεία της συνδέθηκε με το κοινωνικό σύστημα της Σπάρτης, το δε ιερό της -το οποίο είχε ρόλο μυητικό- ήταν χώρος σημαντικός για την κρατική αγωγή των παιδιών στις αγέλες. Οι τελετές που γίνονταν εκεί ήταν κυρίως θεατρικά δρώμενα, στα οποία μετείχαν οι πιστοί στο σύνολό τους και όχι μόνο οι ηθοποιοί. Κατά τη διάρκειά τους οι πιστοί φορούσαν πήλινα προσωπεία, πολλά από τα οποία ανακαλύφθηκαν από την αρχαιολογική έρευνα και φυλάσσονται σε μουσεία.

Μενελάιο
Στην κορυφή του λόφου του Προφήτη Ηλία (5 χλμ. νοτιοανατολικά από την πόλη), στην περιοχή που βρισκόταν η αρχαία Θεράπνη, βρίσκονται τα ερείπια του Μενελάιου, σημαντικού ναού-ηρώου των Σπαρτιατών, αφιερωμένου στους θεοποιημένους Μενέλαο και Ελένη. Πρόκειται για μια επιβλητική εξέδρα-κρηπίδωμα, μήκους 23,8 μ. και πλάτους 16,6 μ., που υποστηρίζεται από ψηλούς τοίχους αντιστήριξης. Στην κορυφή της βρισκόταν ο ναός. Η μορφή που διασώζεται σήμερα ανάγεται στην κλασική εποχή. Πρέπει όμως να υπήρχε τουλάχιστον από τα γεωμετρικά χρόνια. Στα ανατολικά του έχουν ανασκαφεί εγκαταστάσεις της εποχής του χαλκού.

Η σύγχρονη πόλη

Στο κέντρο της σύγχρονης πόλης εντυπωσιάζει τον επισκέπτη η πλατεία, στην οποία δεσπόζει το επιβλητικότερο νεοκλασικό της Σπάρτης, το Δημαρχείο. Το κτήριο εγκαινιάστηκε το 1909 και φέρει την υπογραφή του αρχιτέκτονα Γ. Κατσαρού.

Γύρω από την πλατεία υπάρχουν καφετέριες, ουζερί, ζαχαροπλαστεία και μπαρ, ενώ στις χαρακτηριστικές καμάρες των δρόμων που την περιβάλλουν στεγάζονται αρκετά εμπορικά καταστήματα. Το σχέδιο για την κατασκευή αυτών των καταστημάτων εγκρίθηκε το 1860 και είχε ως χαρακτηριστικά του τις δίρριχτες στέγες των καταστημάτων και την τοξοστοιχία με τις ημικυκλικές καμάρες, που διαμόρφωναν τις στοές περιμετρικά της πλατείας.

Νεοκλασικά κτήρια
Τα νεοκλασικά κτήρια αφθονούν στη Σπάρτη. Εκτός από το Δημαρχείο (1909) και το Αρχαιολογικό Μουσείο (1874-1876), έργα και τα δύο του αρχιτέκτονα Γ. Κατσαρού, ξεχωρίζει επίσης το κτήριο του παλαιού Δικαστικού Μεγάρου (1837).

Το νεοκλασικιστικό πνεύμα διακρίνει και αρκετές ιδιωτικές κατοικίες (ιδιαίτερα εκείνες που οικοδομήθηκαν πριν τη δεκαετία του 1930), στις οποίες συχνά εντοπίζονται και στοιχεία μπαρόκ. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι η οικία Βαλασάκη (Κ. Παλαιολόγου 123), που στεγάζει την Κουμαντάρειο Πινακοθήκη, οι οικίες Λιναρδάκη (οδός Ανανίου η πρώτη και στη διασταύρωση Παλαιολόγου και Όθωνος-Αμαλίας η δεύτερη), η οικία Λιούνη (Ευαγγελιστρίας και Αγησιλάου), η οικία Φικιώρη (Κ. Παλαιολόγου 117), η οικία Κυριαζοπούλου (Κ. Παλαιολόγου 45) κ.ά.

Στη Λυκούργου
Σε υπερυψωμένη θέση δίπλα από το Δικαστικό Μέγαρο, βρίσκεται ο επιβλητικός μητροπολιτικός ναός της Ευαγγελίστριας. Ο ναός, που εγκαινιάστηκε το 1893 και χτίστηκε σύμφωνα με τα νεοκλασικά πρότυπα της Μητρόπολης των Αθηνών, έχει δίπλα του το ομώνυμο πάρκο. Οι μεταγενέστερες επεμβάσεις αλλοίωσαν την αρχική του μορφή, ωστόσο παρέμειναν οι τοιχογραφίες στο εσωτερικό του, οι οποίες απηχούν το πνεύμα της Σχολής του Μονάχου. Απέναντι από την Ευαγγελίστρια βρίσκεται το μέγαρο της Ιεράς Μητρόπολης Μονεμβασίας και Σπάρτης, στο οποίο στεγάζεται το Μουσείο Εκκλησιαστικής Τέχνης.

Στην ίδια περιοχή βρίσκεται και η Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη της Σπάρτης. Η βιβλιοθήκη ιδρύθηκε το 1972 και από το 1989 στεγάζεται σε ιδιόκτητο κτήριο (Λυκούργου 135). Περιλαμβάνετι τμήμα Λακωνικής Βιβλιογραφίας, τμήματα για ενήλικες και παιδιά, Δημόσιο Κέντρο Πληροφόρησης, αναγνωστήρια, τμήμα οπτικοακουστικών μέσων με δισκοθήκη και βιντεοθήκη, τμήμα περιοδικών και εφημερίδων και τμήμα κινητών μονάδων. Στη διάθεση του κοινού υπάρχουν 70.000 τόμοι βιβλίων, 130 τίτλοι τοπικών εφημερίδων και περιοδικών, 2.000 μουσικά CD κ.ά.. Η βιβλιοθήκη φιλοξενεί, μεταξύ άλλων, το αρχείο του ποιητή Νικηφόρου Βρεττάκου. Η επιλογή της βιβλιοθήκης ως υπεύθυνου φορέα για τη συγκέντρωση, καταγραφή, διαφύλαξη, αξιοποίηση και προβολή του αρχείου Νικηφόρου Βρεττάκου έγινε από τον ίδιο τον ποιητή λίγο πριν το θάνατό του. Με τη συνδρομή της οικογένειάς του οργανώθηκε το εν λόγω αρχείο, το οποίο εγκαινιάστηκε το Δεκέμβριο του 2000. Το αρχείο περιλαμβάνει την οικογενειακή και προσωπική αλληλογραφία του ποιητη, φωτογραφίες, τιμητικές διακρίσεις και προσωπικά αντικείμενα, καθώς και το μεγαλύτερο μέρος της βιβλιοθήκης του (πάνω από 4.500 τόμοι). Το 2002 κυκλοφόρησε ειδικό CD-ROM με αφιέρωμα στον Νικηφόρο Βρεττάκο.

Ναός Οσίου Νίκωνος του Μετανοείτε
Η ανοικοδόμηση του ναού του πολιούχου της Σπάρτης άρχισε στο τέλος της δεκαετίας του 1940, διακόπηκε για μερικά χρόνια και συνεχίστηκε το 1953, με βάση νέο σχέδιο του ακαδημαϊκού Αναστάσιου Ορλάνδου. Το 1954 κατεδαφίστηκε το μικρό εκκλησάκι του αγίου που είχε χτιστεί το 1900 και βρισκόταν δίπλα στο ναό. Η μνήμη του οσίου Νίκωνος (26 Νοεμβρίου) γιορτάζεται με ιδιαίτερη λαμπρότητα στην πόλη. Απέναντι από το ναό βρίσκεται το πάρκο με το σιντριβάνι και δίπλα η πεζοδρομημένη οδός Κλεομβρότου, με την όμορφη πέτρινη κρήνη.

Η λεωφόρος Κ. Παλαιολόγου
Η λεωφόρος Κ. Παλαιολόγου με τους φοίνικες (που φυτεύτηκαν το 1930) είναι ο πιο χαρακτηριστικός δρόμος της Σπάρτης. Διασχίζει όλη την πόλη, αρχίζοντας από το άγαλμα του Λεωνίδα και καταλήγοντας στην οδό Γυθείου, η οποία οδηγεί, μετά από διαδρομή 44 χλμ., στην ομώνυμη πόλη. Κατά μήκος της Κ. Παλαιολόγου βρίσκονται ορισμένα από τα πιο όμορφα νεοκλασικά σπίτια της Σπάρτης, καθώς και πέτρινα κτήρια εξαιρετικής ομορφιάς. Τα τελευταία χτίστηκαν γύρω στο 1930 από Ηπειρώτες και Λαγκαδιανούς μαστόρους και έχουν στις προσόψεις τους πέτρες πελεκημένες με εξαιρετική επιμέλεια. Ένα από τα νεοκλασικά της λεωφόρου (Παλαιολόγου 123), φιλοξενεί την Κουμαντάρειο Πινακοθήκη.

Κουμαντάρειος Πινακοθήκη Σπάρτης
Η Κουμαντάρειος Πινακοθήκη Σπάρτης εγκαινιάστηκε το 1982 και λειτουργεί ως παράρτημα της Εθνικής Πινακοθήκης. Σήμερα στεγάζεται σε όμορφο αρχοντικό του 1909. Το κτήριο και η μόνιμη συλλογή των έργων αποτελούν δωρεά του Γεωργίου Κουμάνταρου και της αδελφής του, Ντόλλης Γουλανδρή, προς τιμήν του φιλότεχνου πατέρα τους Ιωάννη Κουμάνταρου. Η μόνιμη συλλογή της πινακοθήκης περιλαμβάνει 14 ελαιογραφίες δυτικοευρωπαίων ζωγράφων, που χρονολογούνται από τις τελευταίες δεκαετίες του 16ου έως τις αρχές του 20ού αι. Μεταξύ των έργων ξεχωρίζει το σημαντικό έργο του γιου του Πάολο Βερονέζε, Κάρλο Κάλιαρι, με τίτλο Αλληγορικές Μορφές, την Προσωπογραφία Της Νελ Γκουίν, του γνωστού Γερμανού προσωπογράφου Godfrey Kneller, και το έργο του M. Hirsch Νεκρή Φύση Με Ανοιχτό Βιβλίο, Εφημερίδες, Πούρα Και Πίπα (1900). Οι περιοδικές εκθέσεις, με έργα από τις συλλογές της Εθνικής Πινακοθήκης, στοχεύουν στη μαθητεία του κοινού στην ιστορία της νεοελληνικής ζωγραφικής. Η Κουμαντάρειος Πινακοθήκη συντάσσει και πραγματοποιεί εκπαιδευτικά προγράμματα για όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης και για ειδικές ομάδες κοινού. Με τα προγράμματά της έχει μία ισχυρή παρουσία στον ελληνικό και διεθνή επιστημονικό χώρο. Ευκαιριακά λειτουργεί και Καλλιτεχνικό Εργαστήρι που ενισχύει το εκπαιδευτικό της έργο.

Αρχαιολογικό Μουσείο Σπάρτης

Το Αρχαιολογικό Μουσείο Σπάρτης ιδρύθηκε το 1875 και στεγάζεται σε νεοκλασικό κτήριο που χτίστηκε σε σχέδια του αρχιτέκτονα Γ. Κατσαρού και προοριζόταν για "Μουσειακό Κατάστημα". Σήμερα, μετά τις επεκτάσεις του, διαθέτει συνολικά επτά αίθουσες, όπου φιλοξενούνται ευρήματα της μυκηναϊκής (1600 π.Χ.-1100 π.Χ.), της γεωμετρικής (900 π.Χ.-700 π.Χ.), της αρχαϊκής (700 π.Χ.-480 π.Χ.) και της ρωμαϊκής περιόδου (30 π.Χ.-324) από τους αρχαιολογικούς χώρους της περιοχής.

Στον προθάλαμο, από τον οποίο αρχίζει η περιήγηση στο μουσείο, εκτίθενται ενεπίγραφες στήλες που προέρχονται από το ιερό της Ορθίας Αρτέμιδος. Τις στήλες αυτές ανέθεταν στο ιερό έφηβοι νικητές σε διάφορα αγωνίσματα. Η παλαιότερη χρονολογείται στον 4ο αι. π.Χ. και απεικονίζει πέντε δρεπάνια.

Στη δεξιά πλευρά του μουσείου, στην πρώτη αίθουσα, εκτίθενται αρχαϊκές επιγραφές και στήλες. Στη δεύτερη αίθουσα εκτίθενται αναθηματικά ανάγλυφα που χρονολογούνται από τα αρχαϊκά έως και τα ρωμαϊκά χρόνια. Στην τρίτη αίθουσα εκτίθενται ευρήματα που προέρχονται από το ιερό της Χαλκιοίκου Αθηνάς, όπως μυκηναϊκά εργαλεία και σκεύη, χάλκινο ειδώλιο της Αθηνάς που χρονολογείται στο 450 π.Χ., καθώς και το περίφημο άγαλμα Σπαρτιάτη οπλίτη του β' μισού του 5ου αι. π.Χ., που θεωρείται ότι απεικονίζει τον Λεωνίδα.

Στην αριστερή πλευρά του μουσείου, στην πρώτη αίθουσα, ο επισκέπτης έχει την ευκαιρία να δει μικρά αναθήματα των λακωνικών ιερών, όπως μολύβδινα, πήλινα και χάλκινα αντικείμενα από τα ιερά της Ορθίας Αρτέμιδος, της Χαλκιοίκου Αθηνάς, το Μενελάιο και το Αμύκλαιο. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι πήλινες μάσκες από το ιερό της Ορθίας Αρτέμιδος, οι οποίες αποτελούν σημαντικά δείγματα λακωνικής πλαστικής του 7ου και του 6ου αι. π.Χ. Πρόκειται για απομιμήσεις των ξύλινων ή δερμάτινων προσωπείων που φορούσαν όσοι συμμετείχαν σε λατρευτικούς χορούς στους ιερούς χώρους.

Τέλος, στη δεύτερη αίθουσα εκτίθενται ευρήματα από τη ρωμαϊκή περίοδο και τους ελληνιστικούς χρόνους, καθώς και επιλογή ευρημάτων από το σπήλαιο Αλεπότρυπα στον Διρό.

Μουσείο Ελιάς και Ελληνικού Λαδιού

Το Μουσείο Ελιάς και Ελληνικού Λαδιού δημιουργήθηκε στη Σπάρτη από το Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα της ΕΤΒΑ. Άνοιξε τις πύλες του το Δεκέμβριο του 2002 και στεγάζεται στο παλιό πέτρινο διώροφο κτήριο της Ηλεκτρικής Εταιρείας της Σπάρτης (Όθωνος-Αμαλίας 129).

Το μουσείο οργανώνεται σε δύο επίπεδα. Στον επάνω όροφο παρουσιάζεται η μακραίωνη ιστορία της καλλιέργειας της ελιάς και της παραγωγής ελαιολάδου στον ελλαδικό χώρο από την πρώιμη αρχαιότητα έως την πρωτοβιομηχανική περίοδο. Παράλληλα, αναδεικνύονται οι πολλαπλές χρήσεις του λαδιού, η διαχρονική και πολύπλευρη σημασία του για την οικονομία, τη διατροφή, την υγιεινή, την τέχνη και τη λατρεία, οι ιδιαιτερότητες της καλλιέργειάς του, καθώς και τα είδη της ελιάς στην Ελλάδα. Σε αυτό τον όροφο ξεχωρίζουν τα απολιθωμένα φύλλα (50.000 π.Χ.) από την ηφαιστειακή καλντέρα της Σαντορίνης, τις πρώτες γραπτές μαρτυρίες (ιδεογράμματα στη Γραμμική Β γραφή) για τα ελαιόδεντρα από την Κνωσό (14ος αι. π.Χ.) και την Πύλο (13ος αι. π.Χ.), τα σχέδια του Αλέκου Φασιανού με θέμα τη σχέση της ελιάς με την τέχνη, καθώς και ένα αντίγραφο μελανόμορφου παναθηναϊκού αμφορέα (530-520 π.Χ.), στο εσωτερικό του οποίου έμπαινε το λάδι από τις ιερές ελιές.

Στο ισόγειο παρουσιάζεται η εξέλιξη της τεχνολογίας των ελαιοτριβείων στην Ελλάδα από τους μεταβυζαντινούς χρόνους έως το α' μισό του 20ού αι. Η παρουσίαση αυτή συμπληρώνεται από μηχανοκίνητα, υδροκίνητα, ατμοκίνητα, πετρελαιοκίνητα και ηλεκτροκίνητα λιοτρίβια, που αναπαρίστανται σε μακέτες και παραπέμπουν σε εν λειτουργία ή ερειπωμένα εργαστήρια σε όλη την Ελλάδα, καθώς και σε μια σειρά από μικρότερα μουσεία ελιάς, που έχουν αρχίσει να διαμορφώνονται από άλλους φορείς σε παλιά ελαιοτριβεία. Ξεχωριστό τμήμα αφιερώνεται στην οικιακή σαπωνοποιία. Στον ίδιο όροφο βρίσκεται και το πωλητήριο, με μπουκάλια εξαιρετικού ελαιόλαδου, σαπούνια και ενημερωτικά βιβλία.

Το μουσείο, αν και καλύπτει τον ευρύτερο ελλαδικό χώρο, επικεντρώνεται (κυρίως για τα νεότερα χρόνια) στο χώρο της νότιας Πελοποννήσου, μιας από τις σημαντικότερες ελαιοπαραγωγικές περιοχές της Ελλάδας.

Αυτό το πρωτότυπο τεχνολογικό μουσείο έχει σχεδιαστεί έτσι ώστε όλοι οι μηχανισμοί παραγωγής ελαιολάδου να τίθενται σε λειτουργία κατά τη διάρκεια εκπαιδευτικών προγραμμάτων.

Σπάρταθλον

Την άνοιξη του 490 π.Χ., οι Αθηναίοι, υπό την ηγεσία του Μιλτιάδη, για να αντιμετωπίσουν τον περσικό στόλο στον Μαραθώνα, αποφάσισαν να ζητήσουν τη βοήθεια της συμμάχου Σπάρτης, στέλνοντας τον ημεροδρόμο τους Φειδιππίδη. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Ηροδότου, ο Φειδιππίδης έφτασε στη Σπάρτη την επόμενη μέρα της αναχώρησής του από την Αθήνα.

2.500 χρόνια αργότερα, ο Βρετανός φιλέλληνας και μελετητής της αρχαίας ιστορίας Τζον Φόντεν διερωτήθηκε αν ένας σύγχρονος άνθρωπος είναι δυνατόν να διατρέξει τα 250 χλμ., που χωρίζουν την Αθήνα από τη Σπάρτη, μέσα στα χρονικά όρια του Αθηναίου ημεροδρόμου.

Τον Οκτώβριο του 1982, ο Φόντεν και μία ομάδα συναδέλφων του, τρέχοντας πάνω στα βήματα του Φειδιππίδη, διαπίστωσαν ότι ο Ηρόδοτος είχε δίκιο, αφού τρεις από αυτούς τερμάτισαν μπροστά στο άγαλμα του Λεωνίδα στη Σπάρτη σε χρόνους από 36 έως 39 ώρες.

Η επιτυχία της προσπάθειας των Βρετανών έγινε ευρύτατα γνωστή και, με τη βοήθεια Ελλήνων και ξένων υποστηρικτών, πήρε από τον επόμενο χρόνο τη μορφή οργανωμένου αγώνα. Το 1984 ιδρύθηκε ο Διεθνής Σύνδεσμος Σπάρταθλον, ο οποίος έκτοτε οργανώνει τον αγώνα "Σπάρταθλον", στα τέλη Σεπτεμβρίου, με τεράστια απήχηση και με τη συμμετοχή διεθνών δρομέων μεγάλων αποστάσεων.

Σήμερα το Σπάρταθλον αποτελεί πλέον τον κορυφαίο αγώνα υπεραποστάσεων παγκοσμίως, αφενός λόγω του ιστορικού υποβάθρου του, αφετέρου λόγω της πρωτοφανούς τραχύτητας της διαδρομής, που διέρχεται από δύσβατα μονοπάτια και βουνά, δοκιμάζοντας την ανθρώπινη αντοχή σε οριακά επίπεδα.

Σπαρτακιάδα
Η ποδηλατική Σπαρτακιάδα ξεκίνησε το 1988. Από τότε πραγματοποιείται κάθε χρόνο, στα τέλη Σεπτεμβρίου, με συμμετοχή όλο και περισσότερων αθλητών απ' όλη την Ελλάδα. Ο αγώνας ξεκινάει από το Παναθηναϊκό Στάδιο της Αθήνας και μετά από διαδρομή 256 χλμ. (Αθήνα-Κόρινθος-Άργος-Αχλαδόκαμπος Αργολίδας-Τρίπολη Αρκαδίας-Σπάρτη), οι αθλητές τερματίζουν στην κεντρική πλατεία της Σπάρτης.